44. Yıldönümünü Gören Vidin’de Ahmet Bey Mahdumları Halil ve İbrahim Efendi Kardeşlerin “Şefkat” Yuvası Hatırası‘nın gözden geçirilmiş ve ilâveli ikinci baskısı Basri Zilâbid Çalışkan tarafından yayınlandı.
KİTABIN ÖNSÖZÜ:
“44-ncü yıldönümünü gören Vidinde Ahmet Bey mahdumları Halil ve İbrahim Efendi kardeşlerin “Şefkat” yuvası hatırası” adıyla, 84 yıl sonra yeniden yayınlanan bu derleme Bulgaristan’ın Vidin şehrinde 1896 yılında adı geçen kardeşler tarafından kurulan vakfın ve ona bağlı “Şefkat” Kıraathanesi’nin kuruluş hikâyesini dile getiriyor. Bu tarihçe, Bulgaristan’daki Türklerin XIX. yüzyılın sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında eğitim ve kültür standartlarını yükseltme çabalarını, aynı zamanda da Türk kimliğini ve kültürünü değişen dünyada bozulmadan muhafaza etme arzularının bir yansıması olması açısından önemlidir.
Kıraathane’nin kuruluşu, yerel Türk nüfusu arasında eğitimi, ilim ve irfanı yaygınlaştırmak amacıyla yapılmış bir vakfiye işlemidir. Kardeşler, Vidin Türk toplumunun ilerlemesi için eğitim ve kültürün önemini kavramış başarılı tüccarlar olarak öne çıkmaktadır. Kıraathane’yi kurmaları ve yerel halkın eğitimini destekleme istekleri, toplumsal ödev olarak addettikleri bu hizmet Osmanlı sonrası Bulgaristan’da yapılmış öncü bir faaliyettir.
Vidin’deki önemli bir Türk ailesinin çocukları olan Halil ve İbrahim Efendiler, Ahmed Bey ve Dervişe Hanım’ın oğullarıdır. İkiz kardeşler, aile geleneğine bağlı olarak büyütülmüş, ticarette başarılı olmuş, dini ve milli değerlere bağlı saygın kişiler haline gelmişlerdir.
“Şefkat” Kıraathanesi, Türkler arasında iyi niyeti, yardımseverliği ve eğitimi teşvik etmek amacıyla kurulmuştur. Vakfiye, kıraathanenin nasıl yönetileceğini ve gelirlerinin nasıl kullanılacağını detaylı bir şekilde açıklamaktadır. Kıraathaneye alınan kitaplar ve gazeteler, İslam dini, tarih, hukuk ve ekonomi gibi çeşitli konularda bilgi sunmaktadır.
“Şefkat” Kıraathanesi, yetim ve maddi durumu zayıf olan öğrencilere burs sağlayarak ve eğitimlerine malzeme yardımı yaparak katkıda bulunmuştur. Ayrıca, Vidin’deki ticari ilişkileri geliştirmek amacıyla Bulgarca ve Fransızca gibi dillerin öğrenilmesini teşvik etmiştir.
Elimizdeki metin, sadece vakıf faaliyetlerini anlatmaktan öte bize Vidin’deki Türk nüfusunun XIX. yüzyılın sonlarında ve bu dönemdeki eğitim ve kültürel girişimlerin yükselişini de içeren tarihi ve sosyal yönlerini de açığa çıkarmaktadır.
Vidin Şefkat Kıraathanesi’ni 110. Kuruluş yıldönümü vesilesiyle 2007 yılında yayınladığı makale1 ile gündeme getiren Hüseyin Memişoğlu2 olmuştur. Değerlendirmesinde şöyle demektedir:
“Modern manada bir bilgi ve kültür vakfını, yabancı bir idare altında kurup kendilerinden sonra da yaşamasını sağlamış olan Halil ve İbrahim ikiz kardeşler, kültür tarihimizin başlıca örnekleri arasında yer almışlardır. Çünkü hayırsever ikiz kardeşin kurduğu “Şefkat” kıraathanesi vasıtasıyla çok yönlü kültür faaliyeti yürütülmüş ve yakın yıllara kadar Vidin’in bir Türk kültür ocağı karakterini taşımasına yardım etmiştir.” Aynı makaleden öğrendiğimize göre bu Türk ocağı 1944 yılında iktidara gelen komünistler tarafından kapatılarak bütün mallarına el konulmuş binlerce ciltlik değerli kitap depoya atılmıştır.
Bu ikinci baskının 4. sayfasında güncel görselini derç ettiğimiz Şefkat Kıraathanesi binası3 1990 sonrası meydana gelen demokratikleşme sürecinde Bulgaristan Başmüftülüğüne vakıf mülkü olarak iade edilmiştir.
***
Derleme, Türkçe ve Bulgarca olmak üzere iki kısımdan oluşmakta ve toplam 56 sayfadır. Bunların 17’si Bulgarca olup 1945 reformu öncesi Bulgar imlası ile yazılmıştır. Mevcut baskıda Bulgarca’nın güncel yazım kurallarını kullandık. Orijinal sayfaları köşeli parantez içinde verdik.
Türkçe kısmına gelince, güncel Türkçe yazım kurallarından önemli ölçüde farklı olan ve yazım hatalarıyla dolu metne, herhangi bir müdahalede bulunmadan orijinal haliyle bıraktık. Amacımız metni düzeltmek değil, araştırmacılara orijinal haliyle sunmaktır. Çünkü yazım hatalarına rağmen, metin Vidin Türk ağzı öğelerini de içermektedir.
Derlemenin Bulgarca bölümünde sadece vakfiye metni verilmiş olup “Şefkat” Kıraathanesinin kuruluşundan 1940 yılına kadar yöneticileri ve üyeleri; gelir-gider cetveli; bursiyer listesi (76 kız ve erkek); ihtiyaç sahibi çocuklar için harcanan kıyafet ve ayakkabı giderleri; ihtiyaç sahibi yaşlılarla diğer kurumlara yapılan yardımlar ve gazete ve dergi giderlerini gösteren cetveller verilmemiştir. Bu sayfalar Ek kısmında tarafımızca Bulgarcaya çevrilmiştir. İkinci bir Ek çalışmamız kıraathaneye alınan süreli yayınlar üzerine oldu. 44 yıl boyunca 117 farklı süreli yayının adını listeledik. Fakat gerçek sayı bundan daha fazla çünkü bazı yıllarda “günlük Bulgar gazeteleri” veya “günlük Romen gazeteleri” şeklinde ifadeler kullanılmıştır. Bu gazetelerin içinden 15 tanesi bizzat Bulgaristan’da yaşayan Türkler tarafından neşredilmiştir. Metinde gazete isimleri bazen kısaltılmış ve telaffuz şekline göre yazıldığından bir kısmını tespit etmekte güçlük çektik.
Şefkat Kıraathanesi üzerine yapılacak araştırmalar için ilk müracaat yeri Vidin Devlet Arşividir. Burada aşağıda adı geçen üç fonda kaynak değerinde bilgilere ulaşmak mümkündür:
▪︎ Fond 25K – Vidin Sancak Müftülüğü (Okrıjno muftiystvo – Vidin 1895-1944)
▪︎ Fond 17K – Vidin Belediye İdaresi (Gradsko obştinsko upravlenie – Vidin 1878-1944)
▪︎ Fond 84K – Vidin Türk Mektepleri (Turski uçilişta – Vidin ?-1944)
Bu çok önemli belgenin yeniden basılması fikri, yakında bitmesini umduğum “Osmanlı Döneminde Vidin” adlı kitabım üzerinde çalışırken ortaya çıktı. Burada, öncelikle bu belgenin fotokopilerini benimle paylaşan değerli dostum Vedat Ahmed Bey’e teşekkür etmek istiyorum. Ancak, zamanla metin rengi biraz solmuş olduğundan, Vidin Devlet Arşivinden yeniden sipariş etmem gerekti. Yerel arşiv müdiresi, Bayan Sv. Krısteva, talebimize en hızlı şekilde cevap verdi, bunun için kendisine içtenlikle teşekkür ederim. Sevgili dostum ve saygıdeğer Vidin Bölge Müftüsü Necati Ali Bey aracılığıyla da materyaller elimize ulaştı.
Türkiye kütüphane kataloglarında bulamadığımız bu derlemeyi tekrar neşretmekle hayırsever kardeşlerin anısını yaşatmayı ve bu önemli tarihi belgeye yeni bir hayat vermiş olmayı ümit ediyorum.
Son olarak bir teklifte bulunarak sözlerime son vermek istiyorum. Osman Pazvantoğlu mezarı ile ikiz kardeşlerin anıtının da bulunduğu eski Mustafa Paşa Camisi’nin arsası uzun zamandır bakımsız bir halde bulunmaktadır. Bu alan kamulaştırılarak “Mustafa Paşa Parkı” haline getirilip güzelleştirilebilir ve bilgilendirici levhalar koyularak şehrin tarihi bir yeri turizme kazandırılabilir.
Gayret bizden, tevfik Allah’tandır.
Basri Zilabid Çalışkan, 05.07.2024
- Hüseyin Memişoğlu,“Bulgaristan’ın Vidin Şehrinde Halil ve İbrahim İkiz Kardeşlerin Kurdukları Kültür Vakfı ve Onun “Şefkat” Kıraathanesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 169, İstanbul 2007, s. 205-220; a.g.y., a.g.m., Vakıflar Dergisi, sayı 30, Ankara 2007, s. 185-198. ↩︎
- Prof. Dr. Hüseyin Memişoğlu, 1937 yılında Kırcaali ilinin Kayaloba köyünde doğmuş ünlü bir tarihçi ve yazardır. Yükseköğrenimini Sofya Üniversitesi’nde sürdürdü, burada siyaset bilimi okudu ve daha sonra Bulgar Bilimler Akademisi’nde doktorasını savundu. Akademik kariyerine Sofya Teknik Üniversitesi’nde başladı. Ancak 1988’de Viyana’dan Türkiye’ye kaçtı. Yıllar içinde, değerli eserler yayınladı: Bulgar zulmüne tarihi bir bakış (1989); Pomak Türklerinin tarihinden sayfalar (1991); Bulgaristan’da Türk kültürü (1995); Geçmişten günümüze Bulgaristan’da Türk eğitim tarihi (2002); Bulgaristan’da Türk-İslam kültürü ve sanatı (2007). 2018 yılında 81 yaşında iken İstanbul’da vefat etti. ↩︎
- Vidin, “Tsar Alexander II” Sok., No: 8 adresinde bulunmaktadır. ↩︎
Bu değerli eseri okumak isteyen basrizilabid@gmail.com adresinden siparişte bulunabilirler!
