İnsanoğlunun başlangıçtan beri yaptığı ortak işlere bakıldığında karşımıza çıkan unsurlardan bir tanesi hiç şüphe yok ki gördüklerini taklit etmek ve hayatı ona göre şekillendirmektir. Yeni doğmuş bir bebeğin konuşmaya başlaması, hayvanların birbirlerinin yaptıklarını tekrarlaması ve insanın doğayı taklit etmesi, hepsi birer canlandırma ve devamlılık sağlamak amacıyla yapılan etkinliklerdir.
Taklit öğesinin, ilk insandan günümüze kadar gelmesi sürecinde ortaya taklitle birlikte var olan müzik, resim, heykel ve tiyatro gibi sanatlar ortaya çıkmıştır. Günümüzde herkesin önceden duymuş olduğu çeşitli tiyatro türleri bulunmaktadır. Geleneksel Türk tiyatrosu da önceden duyulan tiyatro türleri arasında yer almaktadır.
Tiyatronun, günümüzdeki halini alana kadar geçirdiği evrelerden bir tanesi olan köy seyirlik oyunları belki de halkın kendi eğlencesini üretmesi ve inançlarının devamlılığını sağlaması bakımından en önemli etkinliklerden bir tanesidir. Köy ortamında ortaya çıkmış olan ve zamanla yaygınlaşıp gele gelenekselleşen bu oyunlar dünya çapında ve Anadolu türkleri tarafından geliştirilmiştir. Bugün gerek teknoloji, gerek şehirleşme ve göç nedeniyle oyunlar verimli şekilde icra edilmemektedir. Bugünkü Bulgaristan sınırları içerisinde köy seyirlik oyunları, Osmanlı’nın Balkan’lar da toprak kaybetmesi, komünizmin de etkisiyle kaybolmuş bir kültürümüzdür. Halen belli bölgelerde köy seyirlik oyunları varlığını korumakla birlikte, oyunlar hakkında bilgi sahibi olan kişilerin varlığı daha fazladır Türk Cumhuriyeti’nin Anadolu bölgelerinde. Bulgaristan’da Türk kültürünü özellikle halk edebiyatı ve halk bilimi için en uygun araştırma sahası olan köylerde yapılan bu faaliyetlerin incelenmesi, kültürel değerlerin zenginliğini göstermek ve onları koruyabilmek açısından önemlidir.
Günümüzde bu kültürden kalan sadece kına geceleri, Hızır İlyas (6 Mayıs) da söylenen maniler yaşatılmaktadır. 20 Yüzyılın ikinci yarısı içerisinde Batılılaşma hareketiyle ortaya çıkan “modern kültürü” adlandırdığımız yaşam standardı nedeniyle, eski kültürlerimizi unutarak – geride, tarihte bırakmışızdır.
Geleneksel Türk tiyatrosu nasıl ortaya çıkmıştır?
Geleneksel Türk tiyatrosu seyirlik, köy oyunları ve halk tiyatrosu geleneği içerisinde bir biçimde, hem sözsüz, hem de söze dayanan dramatik nitelikli oyunlar için kullanılmaktadır. Köy oyunları eski Ön Asya uygarlıklarının bolluk törenleri ile Anadolu’ya göç etmiş Türklerin atalarının kültüründe yer alan şaman törenlerinin birleşiminden oluşmuştur. Seyirlik oyunlarının gerek kırsal, köy kesiminde görülen türlerin ortak özelliklerin başında, yazılı bir metne değil doğaçlama ya da yanması ve belirli bir tiyatro yapısı ya da sahne gerektirmemesi gelir. Şarkı, dans, müzik, söz oyunları ve taklit geleneksel Türk köy seyirlik oyunlarının (tiyatrosunun) vazgeçilmez ögeleridir.
Köy seyirlik oyunlarıda temel terimler: Taklit evresi, dram sanatı, oyun kavramı.
Oyunların icrası ve icra ortamının özellikleri: Oyunlarda insan faktörü – yönetici, oyuncu ve seyirci.
Oyunlarda yer ve mekan – seyirlik oyunlarının oynandığı mekanlar oyun çeşidine ve zamana göre farklılık gösterir. Özellikle kışın sergilenen bu oyunların mekanı kapalı yerlerdedir – köy odası. Güzel sıcak havalarda oynanan ya da düğün, Bayram gibi özel etkinlikler için oynanan oyunlarda ise mekan açık alanlarda dır. Bu alanlar köy meydanı, sokaklar, evlerin önü, harman tarlaları gibi yerlerde oynanmaktadır. Özellikle ritüel kökenli oyunların icrasına bütün köylü katıldığı için köy meydanı dağ uygulanmaktadır.
Oyun zamanı.
Köy seyirlik oyunlarının oynanır zamanları, oyunların içeriklerine bağlıdır. Oyunlar genellikle kış aylarında, köylünün tarla işinin olmadığı, boşta kaldı zamanlarda ve genellikle geceleri oynanır. Ritüel nitelikli, bahar’ın geldiği, dinsel öğüt verilere bağlı – Ramazan ya da Kurban bayramı gibi. Bunun yanında düğünlerde yapılan oyunlar da düğünün zamanına göre icra edilir.
Oyunlarda görsellik.
Köy seyirlik oyunlarında da diğer bütün sahne sanatlarında olduğu gibi görsellik ön plandadır. Bu yüzden de görselliği daha gerçekçi ve etkili kılmak için bir takım hazırlıklar yapılır: dekor ve aksesuar, kostüm ve makyaj.
Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin etkisiyle ortaya çıkan kültürel değişimler öncelikli yerel kökleşmiş geleneklerin toplum içindeki işlevlerini zayıflamasına ve yerlerinin sarsılmasına neden olmuştur. Modernleşen Dünya, günlük yaşam tarzımız dan, batılılaşmış yaşamımızdan şimdilik yoksun bırakılmış olan geleneksel köy seyirlik oyunları ülkemizin çağdaş gelişim sürecinde yerini kaybetmiştir.
Yazı: Mehmed Bilâl
