Yazı: Müsamettin Işık
Çarlık Dönemi’nde Bulgaristan’da birçok şehirde Türk basımevleri kurulmuştu. Bunların çoğu basit ve küçük olduğu halde, Plovdiv’deki Tefeyyüz, Sofya’daki Deliorman ve Nüvvab; Şumnu’daki Terâkki en önemli basımevleriydi. Bütün basımevlerinde dergi ve gazetelerden başka Türk okullarına ders kitapları, sanat eserleri ve bazı çeviri eserler de basılmaktaydı.
1877-1878 Türk-Rus Savaşı’ndan sonra Bulgaristan’da Türk iptidai (ilk), rüştiye (orta) okulları açılmış, Şumnu’da Nüvvab adlı, lise düzeyinde bir okul etkinlik göstermiştir. Doğal olarak, bütün bu okullarda okutulan Türkçe ders kitaplarının tümü Bulgaristan’daki basımevlerinde basılıp yayımlanmıştır.
Bin dokuz yüz yirmili yıllarda en çok okul kitabı basıldığı görülmektedir. 1926 yılı 42 ders kitabının basıldığı bir yıldır.
Türkiye’de Yazı Devriminden sonra Bulgaristan’da okul kitapları yeni Türk harfleriyle basılmaya başladı. 1934 askeri-sivil devriminden sonra Türk okullarının kapatılması, Türkçe kitap basımının yasaklanmasına gidildi. Böylece Türkçe kitap yayımlanması İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına kadar karanlık günler yaşadı.
Gerek Bulgaristanlı Türk yazarların, gerekse Türkiyeli yazarların Bulgaristan’da Türkçe olarak basılan yapıtların listesi, 1913 yılında Filibe’de “Balkan” gazetesini çıkaran ünlü gazeteci Ethem Ruhi Balkan kendi basımevinde bastırdığı “Şehit Evlâtlarına” seslenen bir broşürle başlamıştır. Ondan 10 yıl sonra, Rahova’da basılan Rumelili ünlü ozanımız Yahya Kemal Beyatlı’nın “Balkan’a Seyahat” adlı broşürü gelir. Üçüncü olarak, gazeteci-yazar Mustafa Şerif Alyanak’ın “Tuna’dan Sesler” adlı şiir kitabı, 1927 yılında Plevne’de basılmıştır. İlk okul kitabı olarak 1910 yılında Mehmet Masum’un Alfabesi basıldı. Bunlar eski harfli kitaplar arasındadır.
Türkiye’de Harf Devriminden sonra, 1928’de Haskovo’da Ahmet Şükrü’nün Bulgaristan Türk Mekteplerine mahsus Türk Alfabesi yayınlanmıştır. Bundan sonra az sayıda olsa da yeni harflerle kitaplar yayınlanmıştır.
Bulgaristan’da 1944 yılında rejim değişikliği olduktan sonra bütün Türkçe kitaplar yeni harflerle basılmıştır. İlkin Mehmet Fikri’nin ölümünden sonra 1947’de Şumnu’da bastırılan “Türk Gençlerine Güzel Şiirler” adlı çocuk şiirleri kitabıdır. 1948 yılında da yine Şumnu’da Hüseyin Oğuz’un “Benim Kemanım” şiir kitabı basılmıştır. Bundan sonraki kitaplar ise devlet basımevlerinden çıkmıştırlar.
Sosyalist rejim döneminde 1950-1970 yıllarında çok sayıda Türkçe telif (özgün) ve çeviri kitapları yayınlandı. İlk önce okul kitapları derken daha sonraki yıllarda Bulgaristan’da filizlenmeye, çiçeklenmeye başlayan ve Türkçe yazan Türklerin eserlerini basma, yayınlama görevini üstlendi Sofya’daki “Narodna Prosveta” Devlet Yayınevi. Gazete ve dergi sayfalarında biriken şiirlerden “Kaynak”, “Çağlayan” gibi derleme yıllıkları kitaplaştırıldı. Hikâyelerden yıllıklar yayınlandı daha sonraki yıllarda. İlk şiir kitabı Ahmet Şerif’indi: “Müjde”. Bundan önce halk şairi Mehmet Con’un “Alın Terim” adında bir şiir kitabı okuyuculara sunulmuştu. Bunları Sabahattin Bayram ve Recep Küpçü’nün ilk şiir kitapları izledi. Bunların ardından ikincilerini bastılar. Daha sonra Muharrem Tahsin’in, Ömer Osman’ın ilk hikâye kitapları sıraya girdi. Sabri Tata’nın ilk romanı okurlara sunuldu.
“Lale Devri” denilen bu dönemde Türkiye edebiyatı dışında Bulgaristan’da 690 dolayında Türkçe kitap yayınlanmıştır. İlk bakışta bu rakam göz doldurabilir, ancak temelde durum hiç de öyle değil. Bir kere, 690’a girenlerin hepsi kitap değil, çoğu kitapçık. Propaganda amacıyla üretilmiş bir takım başlıklar. Komünist partilerin kongrelerini, kararlarını, liderlerin demeçlerini içeren broşürler. Başlıkların bir başka bölümü de din, tarım ya da “sosyalist yaşam biçimi” üstüne. Telif eser olarak kala kala 180 kitap kalıyor. Bulgaristan Türk yazar ve şairlerinin imzasını taşıyan 112 kitaba karşılık Türkiyeli şair ve yazarların Bulgaristan’da yayımlanan Türkçe kitapların sayısı 76’dır.
Ve 1969 yılına gelindiğinde, Bulgar yöneticileri, özel bir kararla Bulgaristan’da Türkçe kitap yayımlanmasını yasaklamışlardır. 1970-1990 yıllarında 20 yıl boyunca hiçbir Türkçe kitap çıkmamıştır. Şair ve yazarlar Bulgarca yazmaya zorlanmışlardır. Bu dönemde bazı şairlerin Bulgarca şiir kitapları çıkmıştır. Türkçe yazanlar ise, bir gün bu yasağın sonu gelir diyerek, yazdıklarını saklayarak koruyabilmişlerdir. Bulgaristan’ın yeniden demokratik düzene geçtiği 1990 yılından sonra Türkçe kitap yayınlanmaya başlandı. Kısa bir sürede, yasaklar döneminde yazdıklarını özel basımevlerinde yayınlamaya başladılar. Diğer taraftan da Türkiye’ye göç eden yazar ve şairlerimiz de burada kitaplarını yayınlama olanağına kavuştular.
Bulgaristan’ın yeniden demokratik düzene geçtiği 1990 yılından sonra Türkçe kitap yayınlanmaya başlandı. Kısa bir sürede, yasaklar döneminde yazdıklarını özel basımevlerinde yayınlamaya başladılar. Diğer taraftan da Türkiye’ye göç eden yazar ve şairlerimiz de burada kitaplarını yayınlama olanağına kavuştular.
